اخلاط چهارگانه و انتخاب غذای مناسب طبع و مزاج
در طب ایرانی تئوری بنیادینی داریم بنام اخلاط چهارگانه ( سودا و صفرا و بلغم و خون) و نیز مفاهیم سردی و گرمی که اساس این طب و تمام راه کارهای بهداشتی و درمانی آن بر این تئوری و مفاهیم بنا نهاده شده است . غذا و اصول تغذیه و انتخاب غذای مناسب طبع و مزاج نیز از همین تئوری اخلاط اربعه و سردی و گرمی پیروی می کند.
هر انسانی بطور سرشتی و ژنتیکی دارای ظبیعتی است که یا سرد است یا گرم. به بیان ساده طبیعت گرم یعنی اینکه فرد گرمایی است ( تحمل گرما را ندارد و هوای خنک برای وی مناسب تر است)، در زمستان لباس کمتری می پوشد، آب زیاد می خورد، میل به خنکی ها و غذای سرد نظیر ماست و خیار و ترشی دارد در صورت مصرف غذاهای گرم نظیر عسل و خرما و دارچین ، بدن او دچار التهاب شده و ممکن است جوش و خارش و کهیر پیدا کند صورت او سرخ و دستانش داغ است، پر انرژی است.
طبیعت سرد یعنی فرد سرمائی است، تحمل سرما را ندارد و هوای گرم برای وی مناسب تر است در زمستان لباس زیاد می پوشد آب کم می خورد میل به گرمی ها و غذاهای گرم نظیر عسل و کنجد زنجبیل و شیرینی ها دارد در صورت مصرف غذاهای سرد نظیر ماست و خیار و دوغ و گوشت گوساله دچار استخوان درد و سستی عضلات و کسالات و بی حالی و بی حوصلگی خواهد شد.
به غیر از گرمی و سردی طبیعت خشکی و تری را هم داریم امتزاج خشکی و تری و گرمی و سردی صفات اخلاط چهارگانه را تشکیل خواهد داد.
اخلاط چهارگانه ترکیباتی هستند سیال و مایع که بدینگونه شکل می گیرد:
غذایی که ما می خوریم در کبد تغییر ماهیت داده و فعل و انفعالاتی روی آن صورت می گیرد و به چهار شکل در می آید :
۱- ترکیبی قرمز متمایل به زرد به نام صفرا که به هضم غذا کمک می کند حرکات روده را می افزاید و مسیر گردش خون در عروق را باز می کند تیزی و حدت ذهن می دهد و کارکرد مغزی را می افزاید صفرا ضد عفونت هاست، از تمام خلطها سبک تر بوده و در صدر خواهد ایستاد
۲- ترکیب دیگر سرخ رنگ است و نام دم یا خلط خون به خود می گیرد که حامل اکسیژن و مواد غذائی به بافت ها و سلول های بدن است. و در لایه دوم پائین تر از صفرا خواهد ایستاد.
۳- ترکیب سوم قرمز صورتی یا قرمز کم رنگ است که پائین تر از دم ( خون ) خواهد ایستاد و بلغم نام دارد و وظیفه آن تاثیر کار مکانیکی و لغزشی مفاصل روی هم ، تشکیل بافت عصبی و سلول های مغزی ، /اب میان بافتی و شبکه های لنفاوی می باشد.
۴- ترکیب چهارم قرمز تیره و جگری رنگ است که سودا نام دارد و پایین تر از لایه بلغم و سنگین ترین خلط است وظیفه طبیعی آن تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی خواهد بود.
صفرا طبیعت گرم و خشک دارد، سودا طبیعت سرد و خشک دارد، دم طبیعت گرم و تر دارد، بلغم طبیعت سرد و تر دارد.این اخلاط چهارگانه باهم تعادل و تعاملی دارند که در مسیر گردش خون در جایگاه طبیعی خود به میزان تعریف شده و متعادل قرار گرفته و وظایف ذاتی خود را انجام می دهند. مشکل درد و بیماری ها از آنجا آغاز می شود که این قرار گیری در جایگاه خاص به هم بخورد و یک یا چند خلط وارد جایگاه دیگری شده و یا اینکه کمتر و بیشتر از حد مورد لزوم در مکانی حضور یابد و یا اینکه کیفیت آنها ضایع شده و به اصطلاح خلط های فاسد و بد تشکیل شود.
در عالم خلقت علاوه بر انسانها تمام جانداران و حتی موجودات بی جان ( گیاهان – نباتات- حیوانات-جمادات) و حتی رنگ ها، تصویرها، فضا ها، هواها و جغرافیای سرزمین ها و… دارای طبع و مزاج خاص خود خود هستند که بحث جداگانه ای میطلبد.
هر ماده غذائی بسته به طبع و مزاج خود وقتی وارد بدن می شود موجب تولید اخلاط چهارگانه می گردد اما یک خلط بخصوص را بیشتر تولید خواهد کرد مثلا کاهو طبع سرد و تر دارد (بلغم زاست) و پس از مصرف آن خلط بلغم خون افزایش می یابد زنجبیل گرم و خشک است ( صفرا زاست) و پس از مصرف آن، خلط صفرای خون افزایش می یابد و به همین شکل برنج سرد و خشک است ( سودا زاست) سبب افزایش خلط سودا میگردد و انگور گرم و تر می باشد( خون ساز یا خون زاست ) و خلط خون یا دم را می افزاید.
آشنایی با غذای مناسب طبع و مزاج
در اینجا یرای آشنایی با غذای مناسب طبع و مزاج خودمان فهرستی از غذا های گرم . سرد و معتدل ( نه گرم و نه سرد) را در اینجا می آوریم :
اغذیه با طبیعت گرم :
انگور – سیر – دارچین – پیاز – زنجبیل – گلاب – فلفل سیاه – نارگیل – گوشت گوسفند – تره – نخود – ریحان – عسل – ارده – خرما – شیره انگور – نان گندم – موز – زیتون – قهوه –گردو – کدو حلوائی – فندق – زیره سیاه – بادام زمینی – زردچوبه – پسته – توت – شلغم – روغن حیوانی – سیاه دانه – خربزه – انجیر – کنجد – نمک – کاکائو – شکلات – نبات – نعناع.
اغذیه با طبیعت سرد :
ماهی – الو – مرغ – گلابی – لوبیا – شاه توت – عدس – توت فرنگی – اسفناج – چغندر – ماست – ذرت – خیار – باقلا – کاهو – گوشت گاو – گوشت گوساله – هندوانه – برنج – گوجه فرنگی – قارچ – شکر – کیوی – کاسنی – پنیر – بامیه – شیر – چای – کشک – سیب زمینی – بادمجان – کدو –مرکبات – زرشک – نان جو – آلبالو – انار – گیلاس – سرکه – ماء الشعیر – آب غوره – آب لیمو و سماق.
اغذیه با طبیعت معتدل :
آب گوشت – بادام – سیب و کرفس
نحوه انتخاب غذای مناسب طبع و مزاج
هرکس با شناخت طبیعت خود باید غذای مناسب طبع و مزاج خود را برگزیند و بیشتر آن نوع غذاها را مصرف کند مثالی می زنیم :
فردی که طبع گرم صفراوی یا دموی دارد باید غذاها خنک و سردی مثل آش انار و آش آلو و آب زرشک و خیار و مرکبات و ماست و… مصرف کند تا گرمی و حرارت ذاتی او تعدیل شو د و در سلامت و تعادل جسمی و گوارشی بسر ببرد . چنین فردی باید کمتر گرمی بخورد و هرگاه غذاهای گرم مصرف کرد به همراه آن اقلام سرد و خنک نیز بخورد وگرنه عوارض گرمی ( جوش و خارش بدن – گرگرفتگی – بیقراری – کهیر – سوزش ادرار – سوزش سر دل – افت دهان و… ) او را ازار خواهد داد
بر عکس فردی که طبع سرد بلغمی یا سوداوی دارد باید غذا های گرم مصرف کند تا سردی ذاتی او تعدیل شود و در سلامت و تعادل جسمی و گوارشی بسر برد چنین فردی باید کمتر سردی بخورد و هرگاه غذاهای سرد مصرف کرد باید همراه آن اقلام گرم را نیز مصرف کند و الا عوارض سردی (بی حالی ضعف و سستی – خواب آلودگی – نفخ معده – پف آلودگی صورت و …)او را ازار می دهد
به همین خاطر در طب سنتی هر غذایی یک مصلح دارد که با توجه به غذای مناسب طبع و مزاج در هر فرد سردی و گرمی غذا را به تعادل می رساند. مثلا مصلح برنج ، زیره و مصلح نان ،رازیانه و مصلح گوشت ،پیاز و مصلح عدس ،گلپر و مصلح انار ، گلاب و مصلح شیر ، هل و گلاب و مصلح مرغ ، زغفران و… برشمرده شده است. برای مشاهده لیست مصلحات غذاها روی همین لینک کلیک بفرمایید
نتیحه گیری بحث این خواهد بود که برای انتخاب هر چه بهتر غذای مناسب طبع و مزاج خودمان و همچنین موفقیت در دیگر جنبه های زندگی،سلامت و شغلی باید به دو نکته توجه کنیم:
اول اینکه باید مزاج و طبع خود را بشناسیم که ۲۰۰ علامت دارد و اگر خودمان این اطلاعات و تجربه را نداریم از یک پزشک طب سنتی جویای آن شویم که خودمان را به خودمان بشناساند.و قطعا یکی از جنبه‌های بسیار مهم خودشناسی که مورد تاکید اسلام، حکما، عرفا و فیلسوفان و ائمه معصومین است همین شناخت طبع و مزاج خود است.
دوم اینکه بر حسب این طبع و مزاج، غذا و حتی پوشاک و بسیاری ملزومات زندگی و شغلی و معیشتی خود را انتخاب کنیم.
زمانی ازدواج درست و صحیح صورت می گیرد که طبع و مزاج زن و مرد همگون و شبیه هم باشد بطور مثال زن و مردی که دموی مزاج باشند خصوصیت بارز وی سلطه جویی و اقتدار طلبی خواهد بود و مرد و زنی که صفراوی مزاج باشند تند و تیز و بیقرار و دچار عصبانیت زود رس خواهد بود و مرد و زنی که سوداوی مزاج است وسواسی و ترسو و کم تحرک است و مرد و زن بلغمی مزاج آرام و مطیع و بردبار خواهد بود.
در گزینش نیروی انسانی برای هر مجموعه کاری نیز همچون غذای مناسب طبع و مزاج هر فرد طبایع و مزاجها فوق العاده کاربرد دارد بطور مثال سرباز و کارگر باید پرانرژی شجاع و جسور باشد که خصلت دموی هاست میر و طراح و محقق باید دقیق پیگیر باهوش و با اراده و ریز بین و منظم و سیستم ساز باشد که خصلت صفراوی مزاج هاست قاضی پزشک مربی ورزشی باید وسواسگونه و سختگیرانه و دقیق روی کارش نظارت کند که تا حدی صفت سوداوی هاست کارمند فروشنده هنرمند و سرایدار باید بلغمی مزاج باشد تا مطیع آرام و صبور باشد و چون و چرا در کار نیاورد .
رنگها – لباسها – زمین – مصالح ساختمانی – وسایل پلاستیکی – مناطق جغرافیایی – خوراکی ها – احساسات – رفتارهای مذهبی – رفتار های اجتماعی – رفتارهای جنسی – بارداری – تکلم تفکر – کار – ورزش و… هرکدام دارای طبع گرم و سرد و مزاج خاص بوده و به همان نسبت در روح و روان و جسم و نوع شخصیت آدمی اثرگذار هستند
منابع:
برداشتی از کتاب تغذیه طب ایرانی استاد بزرگوار دکتر عزیزخانی
