یبوست بررسی علل پیشگیری و درمان یبوست در طب سنتی

نقش یبوست در ایجاد یا تداوم بیماریها :

مرحوم دکتر احمدیه در کتاب ارزشمند راز درمان در خصوص یبوست می گوید : ” آنچه به تحقق پیوسته، این است که اگر کسی دارای هاضمه منظمی باشد، از بسیاری بیماریها مصون بوده و چنانچه بیمار هم گردد بدون عارضه به زودی شفا می یابد. از این رو برای داشتن دستگاه گوارش مرتب، توجه به چگونگی عمل هضم و دفع ضروری می باشد.”

بسیاری از بیمارانی که بی اشتهایی دارند یا دچار سردرد و سرگیجه هستند و یا از بیماریهای پوستی مثل آکنه و اگزما رنج می برند، هم اکنون یبوست دارند یا مدتی قبل از پیدایش بیماری خود مبتلا به آن بوده اند.اگر فرد، مبتلا به یبوست باشد ، در اثر عدم تخلیه به موقع روده، سموم و مواد زائد فرصت می یابند تا جذب خون شده و در نتیجه جذب مجدد آنها ،بیماریهای مختلف بروز پیدا میکنند.

تعریف یبوست :

حکمای طب سنتی یبوست را ” ام الامراض ” بعنی مادر همه بیماری ها میدانستند و معتقدند که یبوست میتواند سبب همه بیماریها گردد و یا حداقل آنها تشدید و درمان را طولانی کند.آنها لازمه و مقدمه درمان همه بیماریها درمان یبوست می دانستند.

تعاریف طب رایج از یبوست غیر کاربردی و بعضا استباه است به عنوان مثال در برخی منابع ذکر شده که یبوست به اجابت مراج کمتر از سه بار در هفته می گویند یعنی فرد زمانی باید درمان شود که فواصل اجابت مزاج او ، هرسه روز یک بار باشد .درحالیکه بر اساس تعالیم طب سنتی و آنچه در عمل شاهدیم ، این فاصله ی زمانی زیاد و موجب بیماری است . در طب رایج همچنین وزن مدفوع ملاک  تشخیص یبوست قرار گرفته که این تعریف نیز کاربردی نبوده  و نمی تواند مقیاسی برای درمان باشد.

در طب سنتی قید شده که هرکس به تعداد دفعاتی که غذا می خورد باید اجابت مزلج داشته باشد . اما درشرایط تغذیه امروز اگر بخواهیم این تعریف را ملاک درمان قرار دهیم، تقریبا همه مردم باید درمان شوند که شدنی نیست.
به نظر می رسد فردی که “حداقل یک بار در شبانه روز اجابت مزاج سهل و آسان داشته باشد” نیاز به درمان ندارد.
مرحوم دکتر احمدیه در جلد اول کتاب ارزشمند راز درمان ، تاخیر در سیر مدفوع در روده را یبوست نامیده میگوید: ” مدفوع عادی نرم و به رنگ گندمی ، سبز یا زرد بوده تقریبا ۷۵ در صد آنرا آب تشکیل  می دهد، در حالیکه رنگ مدفوع یبس ،کدر مایل به سیاهی بوده خشک و سخت است .
بنابراین اگر کسی یک روز در میان مزاجش کار میکند باید تحت درمان یبوست قرار گیرد. همچنین کسیکه هر روز اجابت مزاج داشته ولی با زحمت و با حجم اندک و خشک باشد و خشک باشد نیز یبوست دارد.
نکته ۱: برخی بیماران تصور میکنند همین که هر روز دفع داشتع باشند یبوست ندارند، ولی وقتی دقیق تر سوال کنیم متوجه می شویم که اجابت مزاجشان سهل و آسان نیست بلکه به دشواری  و با حجم کم صورت می گیرد. بنابراین در شرح حال باید به این مسئله توجه کرد .
نکته۲: امروزه به دلیل تغذیه نا صحیح ، در همه مزاج ها یبوست  دیده می شود. لذا اهمیت چندانی در تشخیص مزاج ندارد.

درمان یبوست :

الف- اصلاح تغذیه :

همانطور که گفتیم مهم ترین عامل ایجاد یبوست در زندگی امروز، تغذیه نا صحیح است بنابراین اولین اصل در درمان یبوست اصلاح تغذیه است. در تغذیه جامعه امروز آنچه بیشترین نفش را در ایجاد یبوست دارد ، مصرف بی رویه و روزانه برنج و نیز استفاده از نان های بدون سبوس (فانتزی و ماشینی ) است . لذا در اولین اقدام به بیمار می گوییم مصرف نانهای مذکور را متوقف کند و از خوردن برنج بپرهیزد و در مقابل میوه ، سبزی ، آش و سوپ بیشتری میل کند.

نکته ۱: وازه یبوست یعنی خشک

بر خلاف تصور برخی که سردی برنج را باعث یبوست می دانند ،علت یبوست زا بودن برنج خشکی آن است نه سردی طبیعتش و گرنه آلو و برخی داروهای گیاهی نیز سردند ولی به علت تری خود ، یبوست مزاج را رفع مبکنند.

نکته ۲: برنج غذای ویژه مناطق مرطوب است

طبیعت برنج خشک در درجه دوم و ویژه مناطق مرطوب است. خدای متعال غذای مناسب برای هر قومی را در منطقه خودشان به عمل آورده است. مصرف برنج در مناطقی که رطوبت بالایی دارد بدون عارضه بوده و برعکس با خشکی خود رطوبت محیط و عوارض آن را جبران می کند ،لیکن مصرف آن در مناطق خشک مثل تهران ،قم، یزد ،سیستان و بلوچستان باعث یبوستهای شدید می شود.

نکته ۳: مفهوم پرهیز در طب اسلامی

امام رضا علیه السلام می فرمایند : ” پرهیز از چیزی به مفهوم ترک آن چیز نیست بلکه معنای آن کم نمودن آن است”
بر اساس آموزه های طب اسلامی سنتی ،وقتی نسبت به خوردن چیزی عادت پیدا می شود ، نمی توان و نباید مصرف آن را به یکباره قطع کرد و گرنه خود باعث بیماری می شود (ترک عادت موجب مرض است) . عادات جزء طبیعت فرد می شوند  و به همین علت به آنها طبیعت ثانویه می گویند. جرجانی نیزدر در کتاب ذخبره خارزمشاهی می گوید:
” بعد از عادت کردن به چیزی آن چیز جزء مزاج اصلی فرد می شود تا جایی که دست کشیدن از آن حتی اگر عادتی بد باشد مضر است. به عبارت دیگر تغییر دادن و ترک عادت مانند تغییر دادن مزاج مادرری دسوار و خطرناک است و اگر لازم به تغییر آنها باشد، باید به تدریج و اندک اندک با غذاها و کارهایی که ضد آن است اقدام شود”.
بنابراین در مورد مصرف برنج که امروزه به شکل عادت درآمده به بیمار میگوییم در قدم اول مصرف برنج را به نصف برساند مثلا اگر روزی یک وعده میخورد ،
به یک روز در میان یک وعده اکتفا کند.

نکته۴: اصلاح برنج

پختن برنج با شیر تا حد زیادی جلوی قبضیت آن را می گیرد و به همین دلیل از قدیم الایام مصرف شیر برنج معمول بوده است.

نکته ۵: رژیم های غلط و بیوست

متاسفانه وقتی دقت می کنیم متوجه می شویم که بسیاری از بیماران زمانی مبتلا به یبوست شده اند که به علت نفخ معده  و سوء هاضمه از مصرف میوه ، سبزی ، آبگوشت ، و حبوبات منع شده اند و نه تنها نفخ معده شان بهبود نیافته بلکه دچار مشکل اساسی تری به نام یبوست نیز شده اند و این از لطماتی است که اطبا و متخصصین تغذیه نا آشنا به مزاج و طبایع غذاها به وجود آورده اند. لازم به ذکر است برای این قبیل بیماران ، همان روش معرفی شده برای درمان نفخ را پیاده کرده و می گوییم آش و سوپ را با زیره سیاه مصرف کنند. به این ترتیب نفخ و یبوست شان هر دو بهیود می یابد.

نکته ۶: سردی دستگاه گوارش و یبوست

علت دیگر یبوست از دیدگاه طب سنتی سرد شدن بیش از حد طبیعت دستگاه گوارش و افزایش رطوبت غیر ذاتی در آن بخصوص در روده هاست . این مشکل به واسطه غلبه خلط بلغم در روده ها اتفاق می افتد و سبب کاهش حرکت روده ها ، هضم و جذب ناقص غذا ، نفخ و یبوست میشود. حال اگر عوامل دیگری که سبب ایجاد رطوبت میگردد نیزبه آن اضافه شود یبوست تشدید میگردد و گاهی ممکن است فرد تا یک هفته و یابیشتر دفع نداشته باشد .
علت این نوع غلبه بلغم در دستگاه گوارش مصرف بیش از حد مواد غذایی با طبیعت سرد و مرطوب و نامناسب با طبیعت فرد بدون همراه کردن مصلح آن و بدون رعایت فصل مربوطه و در وعده غذایی نامناسب میباشد و همچنین عادات غذایی غلط و مصرف غذاهای آماده و فرآوری شده کارخانه ای و رعایت نکردن آداب صرف غذا میباشد .
به علت کاهش بیش از حد حرارت غریزی معده و روده ها و همچنین افزایش بیش از حد رطوبت آنها که در نتیجه این وضعیت ایجاد میشود، حرکات منظم روده ها بسیار کاهش یافته و دفع دچار اختلال میشود که حاصل آن ماندن بیش از حد مدفوع در روده ها، یبوست و عوارضی است که بدنیال دارد. همچنین به علت رطوبت بیش از حد ایجاد شده مواد غذایی دچار هضم ناقص شده و حاصل آن تولید گازهای فراوان در دستگاه گوارش و نفخ و ناراحتی است. این هضم ناقص و تولید گاز به سوختن هیزم مرطوب تشبیه میگردد که به کندی میسوزد و حرارت کمی ایجاد میکند و دود زیاد و آزار دهنده ای تولید میکند.

ب- درمان دارویی یبوست

۱-  درمان یبوست خفیف :

اگر اجابت مزاج هر دو سه روز یکبار اتفاق می افتد برای درمان آن علاوه بر اصلاح تغذیه از داروهای ملین نیز استفاده میشود. داروهای ملین زیادی وجود دارد ، اما در دسترس ترین و ساده ترین آنها خاکشیر است . طبیعت خاکشیر گرم و تر است و طبیعت ضد سودایی دارد .
طرز تهیه : دو قاشق غذاخوری خاکشیر را در یک لیوان آبجوش مخلوط کنید
طرز مصرف : روزی دو لیوان از این خاکشیر غلیظ شده را تهیه کرده، صبح ناشتا یک لیوان و شبها قبل از خواب هم یک لیوان میل شود.
توجه شود که این دستور حتما باید با آب گرم تهیه شود و با آب سرد موثر نیست.

۲- درمان یبوست شدید :

اگر فواصل اجابت مزاج بیش از سه روز است، یبوست شدید میباشد و در این حالت علاوه بر اصلاح تغذیه و مصرف داروی ملین ، از یک مسهل مناسب نیز که با توجه به طبع و مزاج و مشکلات و بیماری های زمینه ای و سن فرد توسط پزشک مسلط بر طب سنتی تجویز گردیده کمک گرفته می شود.
توجه شود که مصرف مسهل حتما باید  ۷ الی ۱۴ روز پس از شروع مصرف ملین ، یعنی زمانی که یبوست بهبود یافته و اجابت مزاج روزانه گردید ، آغاز میشود و هرگز نباید داروی مسهل از ابتدای درمان و بدون اصلاح تغذیه و قبل از طی دوره ملین مصرف شود، چون میتواند عوارض بسیاری داشته باشد.
در صورت استفاده از مسهل باید موارد زیر را رعایت کرد:
1- پس از مصرف مسهل نباید خوابید زیرا هنگام خواب سیستم گوارش در حال استراحت است و داروی مسهل آن گونه که باید عمل نخواهد کرد و تاثیرش کم خواهد شد.
2- مسهل نیاید با معده پر از غذا یا خالی از غذا (ناشتا) خورده شود. بهترین زمان مصرف مسهل یک ساعت پس از خوردن صبحانه ای سبک است و بهتر است پس از خوردن مسهل فعالیت روزانه آغاز شود و ترجیحا پیاده روی داشته باشد.
3- مصرف مسهل برای درمان یبوستهای شدید و تنها در دو سه نوبت برای پاک سازی روده مجاز است و هرگز مصرف دائم ندارد.
4- روش اصولی برای برای رفع یبوست همان اصلاح تغذیه است که بدون آن درمان دارویی نتیجه مقطعی و زودگذر خواهد داشت. متاسفانه امروزه بیماران متعددی را میبنید که بدون توجه به اصلاح تغذیه به صورت عادت از داروهای ملین و مسهل استفاده میکنند  و تا جایی این رویه را ادامه داده اند که آن دارو بی اثر شده است.